LAM NBRAW KAW RE KARA DE HKAN NA?

Jinghpaw Wunpawng sha ni a shawng na prat (Myen mungchying sha rai ntai yang) kade a kata mung n taw ai tinang a du ni up hkang ai, salang ni up hkang ai/ tinang a mare gahtawng de nna, grai pyaw ai gumchying gumsa prat hku nga lai wa saga ai.

Rai yang dai ni hpa majaw, myen mungchying sha (taiyinta) ngu byin wa ai kun? Myit yu shara kaba rai sai law. 1885 ning hta myen mung de English ni shang kasat nna, myen mung hpe shang zing la sai. Dai hpang 1886 English ni gaw jinghpaw mung de lung gasat bang wa ai shaloi , Jinghpaw du ni woi awn nna, English hpe gasat ai majaw, English ni gaw, law malawng shara ni hpe n lu zing la ai lam chye lu ai. Jinghpaw ni a lung rap shachyai bun nna gasat ai majaw, English ni grai hkrat sum nna, mare kaba daram hpe sha zing lu ai nga tsun ma ai. Dai n lung lung Rap ni gaw dai ni hkra Putao, Sadung, Sama, Nahpaw Bum, Alaw Bum, hte Ura bum ni hkan naw mu lu nga ai. 1942 No.2 majan hta Japan ni bai shang wa ai hpe Jinghpaw ni gaw English hte Maha Mik hpyen hpung ni the matut la nna British Kachin Levies, the American Kachin Ringer hpyen la hku nna, Japan ni hpe, kasat shapraw kau ma ai. English asuya gaw Jinghpaw ni a myit masin hpraw san ai, hpyen gasat grai kung ai. Hpaji rai n chye ai, n dai ni a majaw, Jinghpaw ni hpe grai myit kap mat ai hte tsaw ra matsan dum ma ai. Dai majaw, up hkang ai lam hta mung myen ni the n bung ai sha, jinghpaw ni hpe gaw, anhte a htung hking hte bung pre ai bum nga masha ni up hkang tara hte maren lak san up hkang ai hku re.
1945 No.2 majan ngut ai hpang, English asuya gaw, shi dip up tawn ai Koluni mungdan ni yawng hpe shang lawt jaw kau na masing hpe lutdaw kaw na shagrin da manu ai. Dai aten e Richard Actali gaw Hkring mang daju rai nna, Labour party ni up ai ten rai nga ai. Shaloi myen mung hpe mung shang lawt jaw na lam pru wa ai. Bugyuk Aung San gaw, myen mung shang lawt a matu England de sa nna, sa jahkrup ai shaloi, English du ni tsun ai gaw, myen mung hpe gaw shang lawt jaw na, rai tim bum nga masha rai nga ai Jinghpaw , Sam hte Hkang ni hpe gaw rai n jaw na lam tsun wa ai shaloi, Bu Gyuk Aung San gaw myen mung de bai wa nna, 1946 November 28 ya shani Jinghpaw mung Myitkyina de lung nna, Jinghpaw salang ni hpe myen mung hte arau shanglawt la ga. Shanglawt lu jang nanhte Jinghpaw mung daw hpe nanhte Jinghpaw ni ra ai hku up hkang mai ai. Myen ni nsa up hkang ya na re. Bai myen ni lu ai ahkaw ahkang, hte maren nanhte mung lu na. Myen ni lap mi lu yang nanhte mung lap mi lu na re. Myen hte pawng nna shanglawt la mat jang nanhte gaw English a mayam n rai sai. Bum nga masha ni lu ai ahkaw ahkang mung nanhte matut nna hkam sha lu na re. Anhte myen ni galu kaba nga ai zawn nanhte mung galu kaba wa sa na re. Shi ning du ai hte kanu myen mungdan hte n pawng mayu jang nanhte hkrai pru mai ai, ngu umhnna gumhpuk dat ai shaloi gaw, Jinghpaw salang ni a na hta mungkan na pyaw dik, na ra dik mat manu ai. Ya she chyeju madu the hkrum ai zawn ngu manu ai majaw, nang gaw anhte anhte a kahpu , anhte a kawa rai nit dai. Nang hpe kam dik saga ai. Anhte hte hpe mung pawnba shakung shapan la rit, Anhte mung nanhte hte rau shanglawt lu mayu ga ai. Naw she garum la rit ngu nna awng dawm ga ap kau dat ma ai. Chyeju madu ngu n tsun ai sha ra masai.
N dai shara hta anhte myit yu ga. Myen hte anhte Jinghpaw ni kalang mi mung jinghku rai n hku yu ga ai. Kaning re a kyang rawng ai mung rai n chye ai wa, ga tsun shapyaw ai hpe sha na ra nna, tsun ai mahkra hpe kam kau ai majaw, dai ni Jinghpaw Wunpawng sha ni a matu gaw, sum kaba, n sin krung de gum htawn bang dat ai hpa, shaning kru shi ning jan myen a shangun ma zawn zawn, mayam zawn zawn, madu rai nga ninglen manam zawn zawn, chye nga ninglen mana masu su nna nga ra ai prat du taw nga saga ai. (manang rai d aw ngu yang n dang wa ngu ai ga malai she rai mat sa.)
Aung San anhte Jinghpaw salang ni hpe hkyaw la kau ai hpang shani jang, Jinghpaw myu sha ni a myit masin hpe a tsawm chye ai Mung up ai English du Director of frontier Areas H.N.C Stevenson wa gaw, Myitkyina de lung wa nna,tsaw ra myit kaba the “nanhte Jinghpaw ni gaw, hpaji rai n chye madai majaw myen hte rau shanglawt la jang myen gaw nanhte hpe roi sha, dang sha hkrum na madai. Myen hte pawng nna shanglawt rai hkum la mu. Nanhte hpe lam shagu hta chye chyang kung kyang wa hkra naw sharing ya nna she, lak san shanglawt jaw na ga ai” nga ai shaloi, jinghku hpe gaw lagut shadu nna, “nang tsun ai hpe n kam madat ga ai . Anhte myen hte rau shanglawt lu mayu ai, shanglawt she lawan jaw marit” ngu hpyi ma ai.(jinghku ga gaw sheng maren, tsasam ga gaw si mani)
Jinghpaw salang gaw myen hte rau shanglawt la na matu Sam mung Banglung mare kaw Aung San hpung ni hte likmat htu na matu hkyen bang wa masai. Sam salang ni hku na gaw myen hpe nkam ai majaw shanglawt rau la na kachyi mi pyi n kam ai hpe, Jinghpaw salang ni shagwi ai majaw sha shanglawt rau la na matu hkraw kau ai rai ma ai. 1947 Febuary 12 ya shani Banglung myit hkrum likmat htu kau manu ai. Dai majaw dai ni du hkra Sam ni mung Jinghpaw hpe kam ai majaw, hkam sha ra nga ai zawn rai nga ai. Tsaw ra ai nu wa ji nban ni e, ndai shara hta jiwa ni kalang sha naw masu hkrum ai hpe mara ngu rai n mai tsun ai. Anhte ji wa ni shawng de kalang mi mung myen myu ni a lam rai n chye ai re majaw, n dai mara hpe myu sha ni yawng hkam la kau ging nga ai. Kam shut nna Banglung ga sadi htu sai majaw, nsin kaw hkawm ra saga ai. Anhte myu sha ni a matu mung ram dik la na sai. Kahtap nna masu hkum hkrum manu. Matut nna masu naw hkrum ai nga jang gaw, myu sha ni a mara gaw n rai sana re, Kadai kam yang kade a mara she rai na sai.
Masu chye ai wa chyawm gaw masu dingyang sha rai na re. Banglung myit hkrum lik mat htu ai hpang, 1951-52 ra lata poi,1990 ning ra lata poi, 1994 ning hta gap hkat jahkring, 13 ning tup na ai gaw da ai tara (constitution), 2010 ra lata poi, ndai ni hpe masu nna galaw lai wa sai. Bai shanhte a myi man tau nna, 13 ning tup gaw da ai tara galaw ai kaw shang lawm ya ai, myu sha ni a malai shang lawt KIA/KIO ni hpyi shawn ai hpe gaw langai mi pyi n hkap la ya ai sha n ga, 2010 ra lata poi shang na ahkang mung n jaw ai gaw kachyi mi pyi mi man n tau ai lam re. Ra lata poi de shang shing jawng na matu mai gan du Jinghpaw Wunpawng sha ni yawng kachyi mi pyi myit n hkrum ai re, myu sha ni myit n hkrum ai rai tim, kaja byin ging ai gaw, Jinghpaw Wunpawng myu sha ni gaw myen munghpawm hta lawm nga ai myu sha ni re majaw, Myu sha ni a gawng malai tai nna, shang shingjawng na KSPP party hpe ra lata poi hta shang nan shang shangun ra ai re. KSPP party hpe ra lata poi n shang shangun ai ngu ai gaw, “Nanhte Jinghpaw ni anhte myen munghpawm hte hpa n seng madai” ngu ginhka kau ai the bung mat nga sai. Dai hku rai sai sha n-ga, munghpawm byin wa ai n pawt Banglung ga sadi hpe shan hte run kau sai rai sai majaw, anhte Jinghpaw Wunpawng myu sha ni a matu, moi Banglung ga sadi rai n galaw yang na zawn mungdan san san bai nga mat na hta lai nna, lata na lam mi n nga sana kun?.
Banglung ga sadi hta,
1. Jinghpaw, Sam hte hkang myu sha ni gaw myen mung hte jawm pawng nna, myen munghpawm mungdan hpe jawm galaw let, rau jawm nga na.
2. Myen wa lap mi lu yang Jinghpaw, Sam hte Hkang ni mung lap hpra lu na.
3. Tinang nga ai shara hpe mungdaw masat la nna, tinang a mungdaw hpe tinang a myu sha ni up hkang na. Mungdaw a ra mara ma hkra hpe tinang a myu sha ni hkrai hparan na. Mungdaw ni galu kaba wa na matu gaw gap ra ai lam ni mahkra hpe Kanu mungdan kaw na hkam ya na.
4. 10 ning du ai hpang myen munghpawm kaw na pru mayu yang mai garan pru ai ngu ai myit hkrum lam ga sadi ni re rai tim, kaja wa shanglawt rau la ngut ai hpang n dai ga sadi ni hta lawm ai lam langai mi hpe mung nlu ai hpe myit malai hte hkam sha ra saga ai. Garan pru nmai ai sha n ga, tinang a mungdaw hpe tinang n lu up hkang ai. Myu sha ni a ra mara mahkra hpe manam wa kaw she shagrit shanem let hpyi la ra ai. Manam wa kaw hpyi nna ahkang jaw ai hte hpe myit pyaw tim n pyaw tim, tara tim n tara tim hkam sha ra nga sai.
Uru seng maw na shanhte htaw la mat wa ai lungseng kaw na 1% mi shapyi Jinghpaw mung a matu jai lang ai rai yang, Mogawng hte Hpakan lam hpe gatdara hte n re lungseng hte nep lu ai. Danai lam de na shanhte shaw sha ai Ja hte n hprang rai a 1% hpe Jinghpaw mung a matu jai ai rai yang , Danai lam hpe concret n nep ra ai. Ja hte nep lu daram rai sai.
Tsaw ra ai Jinghpaw Wunpawng sha ni e, masu hkam ai lam gaw n dai daram rai yang ram sanu ga. Matut nna masu n hkrum na matu sadi maja ga law. Hpyen asuya hte seng ai lam rai jang gaw, marai langai lahkawng sha bawng ban nna, n daw dan ai sha, myu sha ni law law a baw nu hte dinglik yu nna she daw dan sa wa ga law. Shawng nnan masu hkrum ai gaw masu ai wa a mara she re, lahkawng lang hta jan nna masu hkrum jang gaw masu ai wa a mara n re, kam ai wa a mara she rai na sai myit dum ga law. Dai majaw ga lahtum yang shut yang shut na, Myen hpyen asuya masu ai ngu ai gaw n shut ai ga re.
Jinghpaw Wunpawng sha ni moi laisai ten hta myen hte n pawng ai sha san san nga lai wa ai ni re hpe n kau mi n kam ma ai. Kachyi mi tsun dan mayu ai.
1. Aung San gaw Jinghpaw mung de lung wa nna , Jinghpaw salang ni hpe wa alawn ai lam gaw, kaga ga nga ai ni hpe arau nga ga ngu ai lachyum rai nga ai.
2. English Director wa gaw Jinghpaw ni hpe myen hte shanglawt rau hkum la mu, hpang e she la mu ngu ai gaw, kaga ga nga ai kaw na, myen hte rau pawng mat wa na tsan ai majaw, tsun ai re hpe sawn yu yang kaja wa moi gaw kaga ga nga ai re hpe sawn lu ai.
3. Banglung myit hkrum lek mat a majaw, kaga ga re ni jawm kahkyin dat ai majaw, myen munghpawm byin wa ai re. Kaga ga n re rai yang, banglung myit hkrum ga sadi n tawn ra ai re.
Myu sha ni a rawt malan shanglawt KIO/KIA hpe bai yu yang, nnan hpang ai shaloi gaw, Amyu sha ni shanglawt lu hkra gasat na ngu yaw shada ai lam she re. Shaning na wa ai shaloi shanglawt hte myen gaw kadai mung n dang ai masa re majaw, munghpawm myen mungdan kaw na n garan pru ai sha, madu mungdaw hpe madu myu sha ni up hkang ai lai ladat federal hpe bai hpyi la ga ngu nna 1994 hta Cease Fire gap hkat jahkring ai lam hpe shi kru ning tup galaw da sai rai tim, Federal gaw lu sani? Rai nlu ai sha n ga, Myu sha hpyen la ni hpe jahtum shamat kau ai baw ladat Border Guard she bai galaw shangun wa ai. Gap hkat jahkring ai a yaw shada ai gaw, bai lung wa na asuya nnan ni hte, mung masa saboi kaw mung masa bawng jahkrum la nna, madu mungdaw hpe madu up hkang sha na Federal hte munghpawm mungdan hpe gaw sa wa lu na matu ngu ai rai tim, kaja byin wa ai gaw, shaga na ahkang pyi n lu, tang madun ai hpe mung ahkyak n la, asuya n nan rai n lung wa yang laknak jahkrat shangun ai, shing n rai jarik sin hpyen la sha galaw shangun wa ai. Ndai gaw anhte amyu sha ni masu hkrum ai hpang jahtum rai na sai ngu kam ai. Ndai jarik sin na hpe n hkap la ai lam gaw, Jinghpaw Wunpawng myu sha ni a gawng malai tai nga ai KIO/KIA a lata la ai lam gaw, myu sha ni yawng a myit hkrum daw dan ai lam hpe hkam la lu ai lam langai rai nga ai. Ndai border Guard hpe n hkap la ai lam hpe Kanu mungdan hta nga ai Jinghpaw Wunpawng sha ni yawng sha n ga, mungkan ting de du taw nga ai Jinghpaw Wunpawng sha ni yawng mung ra sharawng dik ai lam re ngu kabu gara n gun jaw nga ga ai.
Laiwa sai ten hta lang hte lang masu hkrum sha ai a mahkrum madup a majaw, myu sha ni a ningbaw ningla rai nga ai KIO/KIA asuya gaw, hpyen asuya a masu ai hpe bai n kam hkra, lam shagu hta sadi let maja let, simsa na lam bawng ban jahkrum ai hpe na chye lu ai shaloi, mung shawa hku nna grai n-gun lu wa nga ga ai. Ahkyak ai myu sha lam daw dan na rai yang mung, tinang rawt malan hpung ni hkrai daw dan ai hku n re sha, mung shawa a hpaji jaw bawng ban shang lawm ai hpe madung tawng let daw dan sa wa ai lam gaw, myusha lawt lam hta manu dan dik ai lam ni rai nga sai ngu kabu kaga n-gun jaw nga ga ai.
Tai hpyen ni zawn lak nak n-grung ai, masha n-gun nlaw ai rai tim, Myu sha ni yawng shang lawm myithkrum nna jawm ninghkap ai majan, teng man ai majan re majaw, Karai Kasang a shaman chyeju lawm nna, Wunpawng annau ni n dai majan gaw padang dip lu ai majan rai na re ngu kam nga ai. Mungkan ting kaw nga ai Jinghpaw Wunpawng sha ni kaw na mung, dang di lu ai Karai Kasang kaw n sim n sa akyu hpyi nga ga ai re. God can do every thing.
Rai yang ndai shara kaw myu sha ni a matu myit yu na lam langai mi nga ai. Tai hpyen gaw anhte hta n-gun grai kaba ai. Anhte nmai dang ai ngu nna, Federal hpe sha hpyi la nna Federal daram hte myit shadik let, myen hte rau prat tup nga mat sana kun? Ndai ni hte sha a ganawng nga ding sa gaw, federal mi lu tim maga mi hku gaw naw masu sha, dip sha, dang sha ai gaw naw matut hkrum nga na ga ai. N-gun bung n bung hpe n yu, laknak grung n grung hpe mung n myit ai sha, “Anhte a awng padang, Yehowa Karai Kasang” hpe kam sham let, Awng Dawm shanglawt hpe myit mada nga ai ni rai yang gaw, anhte hpe Karai Kasang mungdan jaw ai shani, masu magaw, hkalem hkalau ai chyahkyawn asuya a kata kaw na lawt wa na ga ai. Dai majaw dai ni nang du nga ai gaw“Lam n braw kaw re, gara de hkan na” Wunpawng sha ni e.

Myu hpe tsaw ra let,
Agu Namti